Przeciwdziałanie niedoborom wody

Jako podstawowy element kształtujący życie i rozwój, woda powinna znajdować się w centrum naszej uwagi i ochrony. Jest również jednym z najważniejszych naturalnych czynników kształtujących możliwości produkcyjne w rolnictwie. Zaspokaja potrzeby wodne, jest rozpuszczalnikiem, środkiem transportu, nośnikiem substancji odżywczych oraz ciepła, a także czynnikiem chłodzącym. Rola wody jest nieoceniona nie tylko w rolnictwie, stanowi ona podstawę życia.

Dostępność wody

Ilość dostępnej wody jest uzależniona od wielu składowych takich jak położenie geograficzne, budowa geologiczna, klimat, zagęszczenie ludności, koncentracja przemysłu. W Polsce zasoby wodne kształtowane są poprzez opady atmosferyczne i parowanie, które charakteryzują się dużą zmiennością zarówno w czasie jak i przestrzeni. Podstawowe formy zasobów wodnych to:
a) wody powierzchniowe takie jak jeziora (około 1% powierzchni kraju), cieki wodne, stawy, inne zbiorniki,
b) wody podziemne trudne do ścisłego oszacowania,
c) wody glebowe retencjonowane w porach glebowych ponad zwierciadłem wody – ich wielkość waha się do kilkudziesięciu milimetrów dla gleb piaszczystych i do kilkuset milimetrów dla gleb o najlepszej strukturze (organicznych i gliniastych).

Woda jest czynnikiem niezbędnym we wszystkich zakresach działalności człowieka. Należy do zasobów środowiska wyczerpywalnych, ale możliwych do zachowania, dlatego ważne jest stosowanie racjonalnej gospodarki wodnej w zgodzie z przepisami prawa.

Ustawa Prawo Wodne z dnia 20 lipca 2017 roku z późniejszymi zmianami jest podstawowym aktem prawnym w Polsce, które reguluje wiele kwestii, w tym określa możliwe zakresy korzystania z wód oraz chroni zasoby wodne przed nieracjonalnym wykorzystaniem i degradacją.

Korzystanie z wód podzielone jest na 3 rodzaje:

Powszechne – bezpłatne – umożliwia zaspokajania potrzeb osobistych oraz gospodarstwa domowego lub rolnego bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a także służy do ogólnie rozumianego wypoczynku i rekreacji.

Zwykłe – bezpłatne – przysługuje właścicielowi gruntu. Obejmuje wody stanowiące jego własność oraz wody podziemne znajdujące się w jego gruncie. Służy zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego lub własnego gospodarstwa rolnego, przy czym pobór wód podziemnych lub wód powierzchniowych nie może przekroczyć (w ilości średniorocznej) 5 metrów sześciennych na dobę i nie uprawnia ono do wykonywania urządzeń wodnych bez wymaganej zgody wodnoprawnej. Wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi ograniczone jest do takiej samej ilości nieprzekraczającej łącznie 5 metrów sześciennych na dobę. Natomiast ujęcie wód podziemnych musi znajdować się na głębokości nie większej niż 30 metrów.

Szczególne – oznacza wykraczanie poza powszechne lub zwykłe korzystanie z wód. Wiąże się z uzyskiwaniem zgód/pozwoleń wodnoprawnych, ponoszeniem opłat i obejmuje między innymi takie działania, jak odwadnianie gruntów i upraw, użytkowanie wody znajdującej się w stawach i rowach, korzystanie z wód do nawadniania gruntów lub upraw, a także wykorzystanie wód na potrzeby działalności rolniczej w ilości większej niż średniorocznie 5 metrów sześciennych na dobę, korzystanie z wód na potrzeby działalności gospodarczej, innej niż działalność rolnicza, rolnicze wykorzystanie ścieków, jeżeli ich łączna ilość jest większa niż 5 metrów sześciennych na dobę.

Pozwolenia wodnoprawnego wymagają również oczywiście wszelkie usługi wodne, które również podlegają opłatom. Ustawa określa ich zakres.

Limit przeznaczony na korzystanie zwykłe z wód liczony jest średniorocznie. W związku z tym, w okresach znacznego zapotrzebowania na wodę, na przykład w okresie wegetacyjnym roślin, rolnik może, w ramach zwykłego korzystania z wód, bezpłatnie pobierać na dobę ilości przekraczające 5 metrów sześciennych wody. Jeśli w pozostałych okresach roku ten pobór będzie mniejszy, to średniorocznie nie zostanie przekroczony. Limit 5 tysięcy litrów wody dziennie jest wystarczający na zaspokojenie potrzeb rodzinnego gospodarstwa rolnego. Zwykłe korzystanie z wód nie wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że typowy pobór na potrzeby działalności gospodarczej lub rolniczej nie jest uznawany za zwykłe korzystanie z wód. Takie działanie kwalifikowane jest już jako usługa wodna, wymagająca oczywiście uzyskania pozwolenia. Należy pamiętać, że nawadnianie gruntów lub upraw wodą podziemną na przykład za pomocą deszczowni również nie kwalifikuje się jako zwykłe korzystanie z wód, ponieważ jest wykonywane przy użyciu specjalnych urządzeń technicznych (deszczownia).

W ramach działalności rolniczej wykonywanych jest wiele czynności kwalifikujących się jako szczególne korzystanie z wód. Konsekwencją tego uzyskanie pozwolenia/zgody wodnoprawnych staje się niezbędne.

Wszelkie informacje dotyczące wymaganych w tej kwestii formalności oraz dane kontaktowe z jednostkami Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie (PGWWP) znajdują się na stronie internetowej.

Niezbędny udział wody w rolnictwie

Z punktu widzenia działalności rolniczej woda ma istotne znaczenie. Wykorzystywana jest zarówno w produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Dzięki temu, że jest świetnym rozpuszczalnikiem wykorzystywana jest w wielu zabiegach kształtujących plony, a tym samym przyczynia się do sukcesu ekonomicznego i finansowego.

W sytuacjach niedoboru wody cierpią wszyscy, a producenci rolni, którzy są w dużej mierze uzależnieni od zasobów wodnych, odczuwają je bardzo dotkliwie. Niedobory wody są często efektem nieprawidłowych działań człowieka. W rolnictwie poprzez nieodpowiednie dobranie zabiegów polowych i niewłaściwe nawadnianie, mimo teoretycznej dostępności wody, też można borykać się z suszą. Dlatego oprócz traktowania wody jako czynnika produkcji, tak ważne jest przykładanie wielkiej wagi do dbania o jej jakość oraz dostępność. Świadomość wśród społeczności rolniczej jest coraz większa. Przekłada się to na coraz bardziej racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi w rolnictwie. Jednak nadal należy promować właściwe działania i zachęcać użytkowników do właściwego postępowania, które służy nam wszystkim.

W Polsce największe niedobory wody są odnotowywane w pasie centralnym, od Ziemi Lubuskiej przez Wielkopolskę i Mazowsze, aż po Lubelszczyznę i część Pojezierza Mazurskiego. Specjaliści alarmują, że obszar ten, z roku na rok, się powiększa, a problem suszy pojawia się w kolejnych miejscach w naszym kraju. Obecnie praktycznie cały kraj okresowo dotknięty jest suszą hydrologiczną (niskie stany wód rzek). Dodatkowo bezśnieżne i stosunkowo ciepłe zimy przyczyniają się do występowania suszy glebowej. Łagodzenie następstw suszy jest możliwe. Właściwie zaplanowana i rozwinięta retencja na poziomie gospodarstwa domowego, retencja śródpolna na poziomie lokalnym oraz budowa dużych zbiorników retencyjnych pozwolą, na gromadzenie wody w okresach jej nadmiaru, by w okresach suszy ten zapas poprawił bilans wodny i chronił przed skutkami niedoborów wody.

Działania przeciwdziałąjące niedoborom wody ukierunkowane są na równoległe wdrażanie metod technicznych i nietechnicznych, które spowalniają odpływ wody z terenów rolniczych.

Spowolnienie i zatrzymanie spływu wód powierzchniowych z małych zlewni, na obszarach użytkowanych rolniczo, może być realizowane na przykład poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne. Właściwie dobrana agrotechnika zwiększa retencję wody glebowej, poprawia strukturę gleby i zmniejsza parowanie. Do ograniczania erozji wodnej przyczyniają się na przykład bezorkowe systemy uprawy gleby, utrzymanie całorocznej pokrywy roślinnej, trwałych zadarnień lub zalesień terenów o dużym nachyleniu oraz prowadzenie zabiegów uprawnych w kierunku poprzecznym do nachylenia stoków.

Ważne działania wzmacniające ekosystemowe właściwości terenów wiejskich to również zachowanie, odtwarzanie i kreacja krajobrazu rolniczego. Zaliczamy do niego miedze, zadrzewienia śródpolne, remizy, śródpolne oczka wodne, mokradła, naturalne cieki wodne i rowy wraz ze strukturą roślinną im towarzyszącą, zadarnione skarpy, pasy ochronne o charakterze zakrzewień lub zadrzewień. Wdrażanie ochrony i odtwarzania tych elementów ma na celu ochronę i wzmacnianie retencji wodnej gleb, zmniejszanie potencjalnych skutków niszczącej siły wiatru, parowania wody z gleby oraz spowalnianie przesuszania się pól uprawnych.

Część działań skierowana jest na zwiększanie mikroretencji, czyli gromadzenia wody w wielu miejscach na małym obszarze. Polegają one na na odtwarzaniu i ochronie oczek wodnych, budowie małych stawów i zbiorników, których zadaniem będzie retencjonowanie wody na gruntach rolnych, a równocześnie odbiór i magazynowanie wody z dachów budynków oraz utwardzonych nawierzchni w obrębie gospodarstw rolnych. W dalszej kolejności należy zadbać o przywracanie łączności funkcjonalnej koryt i dolin rzecznych, co umożliwia gromadzenie wody w glebie oraz na użytkach wzdłuż cieków.

Szczegółowe metody retencji wody na obszarach wiejskich powinny wynikać z dobrych praktyk rolniczych w zakresie racjonalizacji zużycia wody i sposobów jej zatrzymywania. Dobór działań wskazanych do wdrażania musi wynikać z analizy lokalnych przesłanek i uwzględniać uwarunkowania danego gospodarstwa rolnego. Działania prośrodowiskowe przyczyniające się do poprawy retencji i spowolnienia przesuszania się pól, wpływają na wzrost odporności danego terenu na ryzyko suszy rolniczej. Przekładają się też na zwiększenie bezpośredniej dostępności wody glebowej dla roślin ograniczając tym samym potrzeby w zakresie nawodnień.

W 2020 roku z inicjatywy Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przystąpiono do wdrażania działań związanych z tworzeniem Lokalnych Partnerstw do spraw Wody (LPW), czyli sieci efektywnej współpracy pomiędzy wszystkimi kluczowymi partnerami na rzecz zarządzania zasobami wodnymi w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Operacja „Wsparcie dla tworzenia Lokalnych Partnerstw ds. Wody” ma zasięg ogólnopolski. W pierwszym etapie powstały pilotażowe LPW w każdym województwie, a obecnie sieć LPW obejmuje wszystkie powiaty.

Jeśli zaangażowanie instytucji i ich przedstawicieli w LPW utrzyma się na takim poziomie jak w czasie spotkań inicjujących powstawanie tych grupy, to szansa na rozwój i efektywne działania jest bardzo duża. Końcowym beneficjentem działań LPW będą rolnicy i mieszkańcy obszarów wiejskich, którzy korzystają z zasobów wodnych na danym terenie.

Obecnie trzeba się skupić na upowszechnieniu problemu zrównoważonej gospodarki wodą oraz dobrych praktyk związanych z korzystaniem z wody, gromadzeniem i jej oszczędzaniem. Przygotowanie polskiego rolnictwa do trwających zmian klimatycznych jest zadaniem niezwykle istotnym. Konieczne jest zaangażowanie i zrozumienie tematu zarówno przez instytucje jak i samych użytkowników wód. Rolnicy i mieszkańcy obszarów wiejskich poprzez swoje zachowania i nawyki bezpośrednio wpływają na ilość oraz jakość wody. Wobec panujących w ostatnich latach susz i zwiększających się niedoborów wody, staje się ona dobrem o znaczeniu strategicznym, zwłaszcza dla rolnictwa. Problem dostępu do wody nasilają zachodzące zmiany klimatyczne. Podjęcie działań w zakresie wdrażania racjonalnej gospodarki wodnej jest niezwykle istotne, ponieważ samowolne działania ingerujące w zasoby wodne mogą zaburzyć równowagę wodną i spowodować długotrwałe konsekwencje, które dotkną również nas. LPW odgrywają tutaj ważną rolę w pozyskiwaniu informacji, upowszechnianiu dobrych praktyk optymalizujących gospodarowanie wodą oraz zwiększania świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony zasobów wodnych.

Danuta Jaroniewska