Przechowywanie obornika w zgodzie z prawem i środowiskiem

Obornik stanowi nawóz naturalny będący mieszaniną kału i moczu zwierząt wraz ze ściółką, w szczególności słomą, trocinami lub korą. Jest on cennym źródłem składników pokarmowych dla roślin. Jednocześnie straty tych składników odżywczych mogą powodować niekorzystne zjawiska w środowisku.

Jednym z nich jest azot w formie azotanów, który dostaje się do wód. Efektem tego może być na przykład przyspieszenie zjawiska eutrofizacji, czyli nadmiernego wzbogacania się zbiorników wodnych w substancje odżywcze.

Przepisy prawne

Problem z wysoką zawartością azotanów w wodach dotyczy całej Unii Europejskiej, a zanieczyszczenie wód może być transgraniczne. W związku z tym powstała tak zwana Dyrektywa azotanowa, czyli dyrektywa Rady (91/676/EWG) z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz.U.UE.L.1991.375.1 z dnia 1991.12.31). Dyrektywa azotanowa obecnie wdrażana jest w Polsce poprzez zapisy Ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne (Dz.U. 2017 poz. 1566 z późn. zm.).

Jednym z aspektów produkcji zwierzęcej związanych ze stratą składników odżywczych, w tym azotu, jest przechowywanie nawozów naturalnych, a wśród nich obornika. Zgodnie z art. 104. Prawa wodnego, w celu zmniejszenia zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobiegania dalszemu zanieczyszczeniu, opracowuje się i wdraża na obszarze całego państwa Program działań. Określa on warunki przechowywania nawozów naturalnych, w tym powierzchni i pojemności urządzeń do ich przechowywania.

Obecnie obowiązujący Program działań został wprowadzony przez Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lutego 2020 r. w sprawie przyjęcia "Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu" (Dz.U. 2020 poz. 243 z późn. zm.). W powyższym rozporządzeniu określono warunki przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowanie z odciekami.

Bezpieczeństwo wód gruntowych

Podstawowym warunkiem w odniesieniu do obornika jest przechowywanie nawozów stałych w bezpieczny dla środowiska sposób, zapobiegający przedostawaniu się odcieków do wód i gruntu.

Podmioty prowadzące produkcję rolną oraz podmioty prowadzące działalność, w ramach której są przechowywane lub stosowane nawozy, zapewniają bezpieczne dla środowiska przechowywanie nawozów naturalnych. Dotyczy to nawozów wytwarzanych w gospodarstwie rolnym lub przyjętych od innego gospodarstwa rolnego, przez okres, w którym nie jest możliwe ich rolnicze wykorzystanie.

Wymaga to zapewnienia powierzchni nieprzepuszczalnych miejsc do przechowywania nawozów naturalnych stałych. Jednak w przypadku utrzymywania zwierząt gospodarskich na głębokiej ściółce, obornik może być przechowywany w budynku inwentarskim o nieprzepuszczalnym podłożu.

Powierzchnia do przechowywania

Zgodnie z rozporządzeniem, docelowo powierzchnia miejsc do przechowywania nawozów naturalnych stałych, w tym obornika, powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres pięciu miesięcy. Program działań określa również sposób obliczenia wymaganej powierzchni tych miejsc.

Obliczenia te wymagają wcześniej sporządzenia obrotu stada, obliczenia przelotowości zwierząt gospodarskich w grupie technologicznej, a następnie wyliczenia stanów średniorocznych. Wyliczone stany średnioroczne zwierząt gospodarskich przelicza się na DJP (dużą jednostkę przeliczeniową).

Sposób sporządzania obrotu stada, obliczania sztuk przelotowych zwierząt gospodarskich i stanu średniorocznego tych zwierząt został określony w załączniku numer 4 do Programu działań. Z kolei sposób obliczania wymaganej pojemności zbiorników oraz wymaganej powierzchni miejsc do przechowywania nawozów naturalnych został określony w załączniku numer 5 do Programu.

W sytuacji, gdy wytworzone w gospodarstwie rolnym nawozy naturalne podlegają procesom technologicznym przetwarzania lub przekazaniu, wymagana powierzchnia miejsc do przechowywania nawozów naturalnych może ulec stosownemu zmniejszeniu.

Jednak podmioty przyjmujące obornik na podstawie umowy powinny posiadać w chwili przyjmowania tego nawozu, odpowiednią powierzchnię posiadanych miejsc do jego przechowywania w bezpieczny dla środowiska sposób, zapobiegający przedostawaniu się odcieków do wód i gruntu.

Ponadto w obliczeniach dotyczących powierzchni miejsc przechowywania obornika brane jest pod uwagę:
a) czy utrzymywane w gospodarstwie rolnym zwierzęta gospodarskie korzystają z wypasu na pastwisku,
b) zastosowane rozwiązania systemów utrzymania oraz wyposażenie techniczne (np. system bezściołowy dla drobiu, system częściowo-rusztowy dla świń, podsuszanie pomiotu w chowie drobiu, zadaszenie płyty obornikowej, w sposób zabezpieczający przed przedostawaniem się opadów, wybieg, produkcja biogazu i tym podobne).

Miejsce przechowywania

Istotne jest także to, jak ma wyglądać miejsce do przechowywania obornika. Zgodnie z definicją zawartą w Programie działań w odniesieniu do nawozów naturalnych stałych, miejsce do ich przechowywania to płyta ze zbiornikiem na odciek i instalacją odprowadzającą odciek z płyty do zbiornika lub inne miejsce przechowywania obornika (lub pomiotu ptasiego) specjalnie przygotowane w tym celu z materiałów szczelnych i nieprzepuszczalnych, zabezpieczających przed przedostawaniem się odcieków do wód lub gruntu.

Program działań określa terminy dostosowania powierzchni posiadanych miejsc przechowujących obornik do wymogów określonych w Programie przez podmioty prowadzące produkcję rolną oraz podmioty prowadzące działalność, w ramach której są przechowywane lub stosowane nawozy naturalne.

W przypadku podmiotów prowadzących chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie większej niż 210 DJP, w tym podmiotów prowadzących: chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk; chów lub hodowlę świń powyżej 2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior, powinny one mieć dostosowane miejsca do przechowywania obornika od 31 grudnia 2021 r. Natomiast podmioty prowadzące chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie mniejszej lub równej 210 DJP mają czas do 31 grudnia 2024 r.

Wskazówki dotyczące pojemności i konstrukcji miejsc do przechowywania nawozów naturalnych zawiera „Zbiór zaleceń dobrej praktyki rolniczej”, który został opracowany zgodnie z art. 103 ust. 1 Prawa wodnego przez ministra właściwego do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej oraz po uzyskaniu opinii ministra właściwego do spraw rybołówstwa.

Konstrukcja płyt obornikowych

Zgodnie ze wspomnianym wcześniej Zbiorem zaleceń, miejsca do przechowywania mogą być wykonane z różnych materiałów, ale wykonana konstrukcja musi chronić przed przedostawaniem się odcieków do gruntu i wód.

Zbiór zawiera przykładowe rozwiązania konstrukcji żelbetowych. Płyty obornikowe powinny być wyposażone w zbiorcze studzienki rewizyjne (rezerwowe), służące do zbierania wód gnojowych i ich odprowadzania za pośrednictwem systemu kanałów do zbiornika na gnojówkę. Zaleca się również wyposażenie ich w ścianki oporowe (wysokość od 30 do 200 cm).

Konstrukcja płyty powinna być dostosowana do wjazdu środków transportu oraz uniemożliwiać wypływanie wód gnojowych z płyty. W przypadku budowy tego typu płyty do składowania obornika, wymagania regulowane są również przez zapisy:
a) w Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późń. zm.) w rozumieniu jako obiekt gospodarczy związanych z produkcją rolną i uzupełniających zabudowę zagrodową w ramach istniejącej działki siedliskowej - płyta do składowania obornika – wymaga zgłoszenia budowy,
b) tekst jednolity Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie zawarty w obwieszczeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 sierpnia 2013 r. (Dz.U. 2014 poz. 81). – określa warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać płyta jako budowla rolnicza.

Oprócz budowy klasycznej płyty obornikowej z betonu, do tworzenia miejsca do przechowywania obornika można wykorzystać odpowiednie nieprzepuszczalne tworzywa sztuczne, na przykład wzmocnioną folię pod odpowiednio przygotowanym podłożem.

W przykładzie zawartym w Zbiorze zaleceń, obrzeże tego typu miejsca przechowywania jest wyłożone płytami krawężnikowymi, a odcieki z pryzmy są odprowadzane przy pomocy drenażu do studzienki.

Lokalizacja miejsca przechowywania

Zgodnie z Programem działań, nawozów naturalnych, w tym obornika, nie przechowuje się w odległości mniejszej niż 25 metrów od:
a) studni lub ujęć wód, jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne;
b) linii brzegu wód powierzchniowych oraz pasa morskiego.

Kwestię lokalizacji płyty do składowania obornika (jako budowli rolniczej) porusza również wspomniany wcześniej tekst jednolity Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie. Minimalne odległości płyt do składowania obornika od poszczególnych elementów zostały przedstawione w poniższej tabeli.

Program działań zakłada czasowe, jednak nie dłużej niż przez okres sześciu miesięcy od dnia utworzenia każdej z pryzm, przechowywanie obornika bezpośrednio na gruntach rolnych. Przy czym:Z kolei w Zbiorze zaleceń sugerowane jest usytuowanie miejsca do przechowywania nawozu naturalnego, w tym obornika, w obrębie gospodarstwa, aby zapewnić łatwość przemieszczania nawozu i formowania pryzmy. Zaleca się również ich lokalizację w bliskiej odległości od budynku inwentarskiego i o ile to możliwe – w północnej lub północno-wschodniej części działki zagrodowej.

a) pryzmy lokalizuje się poza zagłębieniami terenu, na możliwie płaskim terenie, o dopuszczalnym spadku do 3%, w miejscu niepiaszczystym i niepodmokłym, w odległości większej niż 25 metrów od linii brzegu wód powierzchniowych, pasa morskiego i ujęć wód, jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne;
b) lokalizację pryzmy oraz datę złożenia obornika w danym roku na danej działce zaznacza się na mapie lub szkicu działki, które przechowuje się przez okres 3 lat od dnia zakończenia przechowywania obornika;
c) obornik na pryzmie ponownie przechowuje się w tym samym miejscu po upływie 3 lat od dnia zakończenia uprzedniego przechowywania obornika.

Źródła:
1. Dyrektywa azotanowa tj. dyrektywa Rady (91/676/EWG) z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz.U.UE.L.1991.375.1 z dnia 1991.12.31).
2. Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 sierpnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz.U. 2014 poz. 81).
3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lutego 2020 r. w sprawie przyjęcia "Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu" (Dz.U. 2020 poz. 243 z późn. zm.).
4. Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późń. zm.).
5. Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne (Dz.U. 2017 poz. 1566z późn. zm.).
6. Zbiór zaleceń dobrej praktyki rolniczej mający na celu ochronę wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych do dobrowolnego stosowania, Warszawa, 2019 r., Opracowanie pod redakcją IUNG-PIB Puławy.