Ochrona środowiska w gospodarstwie w kontekście polityki unijnej
Na początku dwudziestego pierwszego wieku współczesne rolnictwo staje wobec nowych wyzwań, w tym tych związanych z ochroną środowiska naturalnego, a zwłaszcza jakości wody i powietrza. Ochrona środowiska oraz przeciwdziałanie zmianom klimatu są jednymi z głównych celów Wspólnej Polityki Rolnej.
Na skutek szeregu porozumień międzynarodowych oraz dyrektyw Unii Europejskiej, krajowe rolnictwo jest zmuszone podjąć wspólnotowe wyzwania w zakresie ochrony środowiska. Rolnictwo, które użytkuje ponad 60% ogólnej powierzchni kraju jest istotnym elementem presji na środowisko.
Działalność produkcyjna w rolnictwie może negatywnie wpływać na wody powierzchniowe i podziemne, glebę, czy powietrze. Niewłaściwe stosowanie przemysłowych środków produkcji, takich jak nawozy sztuczne i środki ochrony roślin może prowadzić do zaniku naturalnej flory i fauny, zakłócać gospodarkę wodną i mikroklimat, a w konsekwencji niekorzystnie wpływać na wiele ekosystemów.
Degradacja środowiska
Negatywny, chociaż trudny do oszacowania w wartościach materialnych wpływ rolnictwa może wiązać się z przekształceniami krajobrazu wiejskiego wprowadzającymi obce formy zabudowy o charakterze przemysłowym. Skutkami niewłaściwego zagospodarowania przestrzennego w działalności rolniczej, często nieprzewidywanymi, czy wręcz niedocenianymi w dokumentach planistycznych rozwoju gmin, jest degradacja i zubożenie środowiska przyrodniczego.
Prowadzenie bardzo intensywnej produkcji rolnej stwarza szczególne zagrożenie dla środowiska i może powodować jego degradację poprzez:
- zanieczyszczenie wód powierzchniowych i środowiska gruntowo-wodnego w wyniku niewłaściwego stosowania nawozów, zwłaszcza azotowych i fosforowych,
- zanieczyszczenie gleb i wód pozostałościami chemicznych środków ochrony roślin,
- nieprawidłową gospodarkę ściekową w obrębie gospodarstw, w tym nieszczelności zbiorników bezodpływowych na ścieki lub ich nieodpowiedniego oczyszczenia przed wprowadzaniem do wód lub do ziemi,
- intensyfikację różnych form erozji gleb i zmniejszenie ich żyzności,
- emisję do powietrza substancji gazowych pochodzących z intensywnego chowu lub hodowli zwierząt, to jest amoniak, siarkowodór, metan, dwutlenek węgla,
- emisję do powietrza substancji pyłowych pochodzących z intensywnego chowu lub hodowli zwierząt, to jest pył ze ściółki, magazynów mieszalni pasz, suszarni zbóż czy innych obiektów gospodarskich, zmiany w krajobrazie i wyginięcie poszczególnych gatunków fauny i flory.
Niewątpliwie najistotniejszym z wymienionych wyżej czynników presji działalności rolniczej na środowisko jest wprowadzanie do wód powierzchniowych i podziemnych związków pierwiastków biogennych, azotu i fosforu, zarówno ze źródeł punktowych – w postaci ścieków, jak i wraz ze spływami obszarowymi i opadami atmosferycznymi.
Grunty rolne i jakość gleby
Oddziaływanie produkcji rolnej na grunty rolne w gospodarstwie może być zarówno pozytywne, jak i negatywne. Z jednej strony prowadzi do wzrostu żyzności i urodzajności gleby, a z drugiej powoduje jej degradację.
Czynniki powodujące degradację gleby w obrębie gospodarstwa można podzielić na:
- chemiczne, powodujące spadek zawartości próchnicy, nadmierne zakwaszenie i wyjałowienie ze składników pokarmowych roślin,
- mechaniczne, powodujące nadmierne zagęszczenie warstwy ornej lub podornej i pogorszenie struktury gleby,
- biologiczne, powodujące spadek biologicznej aktywności gleby i zubożenie składu gatunkowego mikroflory glebowej,
- nasilenie procesów erozyjnych.
Wszystkie procesy degradacji prowadzą do zmniejszania się żyzności gleby, co w konsekwencji powoduje uzyskanie mniejszego plonu roślin o pożadanych cechach jakościowych. Wskutek stosowania nawozów mineralnych, zwłaszcza azotowych, następuje zakwaszanie gleby oraz obniżenie w niej zawartości przyswajalnych dla roślin form fosforu, potasu i manganu. Dlatego istotna jest właściwa gospodarka nawozowa czyli stosowanie pełnego nawożenia, co umożliwia utrzymanie chemicznych właściwości gleby na poziomie optymalnym dla wzrostu i rozwoju roślin.
Innym czynnikiem związanym z produkcją rolniczą i stwarzającym zagrożenie dla środowiska jest erozja, czyli proces zmywania, żłobienia lub wywiewania wierzchniej warstwy gleby. Erozja utrudnia uprawę gruntów, zmniejsza żyzność gleby, a także powoduje zmywanie i przemieszczanie do zbiorników wodnych substancji organicznej oraz związków azotu i fosforu przyspieszających eutrofizację. Erozją wodną zagrożone jest około 30% powierzchni kraju, wąwozową 22 %, a wietrzną 11%.
Ochrona środowiska jest obecnie jednym z priorytetów polityki Unii Europejskiej i zarazem jednym z najważniejszych wyzwań. Zasady ochrony środowiska oraz troska o stan dóbr publicznych są coraz bardziej wymagane przepisami prawa. W odniesieniu do działalności rolniczej istnieją również wymagania względem funkcjonowania gospodarstw. Rolnicy ubiegający się o dopłaty bezpośrednie zobowiązani są do przestrzegania tych zasad i utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze.
W celu ochrony przyrody na gruntach ornych podejmowane są działania polegające na:
- wprowadzaniu wielogatunkowego płodozmianu,
- stosowaniu poplonów: wsiewek, poplonów ścierniskowych i ozimych,
- zakładaniu pasów zadrzewień i nasadzeń śródpolnych,
- utrzymaniu w należytym stanie gruntów ugorowanych i odłogowanych,
- wdrażaniu zasad dobrej praktyki rolniczej,
- zabranianiu wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach rolnych, rowach, ścierniskach, trzcinowiskach i szuwarach,
- wdrażaniu programów rolnośrodowiskowych.
Wytyczne unijne
Funkcjonujący w kraju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Program Rolno-środowiskowo-klimatyczny jest głównym przedsięwzięciem w systemie ochrony przyrody i krajobrazu na wsi skierowanym bezpośrednio do gospodarstw rolnych. Działanie to ma na celu czynne włączenie producenta rolnego w poprawę jakości środowiska i zachowania walorów przyrodniczych obszarów wiejskich.
Ponadto, należy podkreślić, że przedsięwzięcia inwestycyjne w rolnictwie, związane z chowem lub hodowlą zwierząt w liczbie nie niższej niż 60 DJP (dużych jednostek przeliczeniowych) inwentarza zostały zakwalifikowane do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Aktualnie jednym z najważniejszych aspektów gospodarowania na obszarach wiejskich jest działanie zgodne z prawami przyrody, nienaruszające stanu środowiska naturalnego.
System warunkowości w nowej perspektywie, to jest w latach 2023-2027, połączy dwa elementy z Wspólnej Polityki Rolnej 2014-2020, czyli dotychczasową zasadę wzajemnej zgodności (cross-compliance) oraz praktyki zazielenienia. Tak jak dotychczas, w ramach cross-compliance będą obowiązywały normy dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska. Będą jednak poszerzone o nowe elementy (normy GAEC) oraz wymogi podstawowe w zakresie zarządzania (SMR). Norm GAEC, odnoszących się do klimatu i środowiska, zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin oraz dobrostanu zwierząt będzie 10. Warunkowość będzie stanowić podstawę do określenia wymagań dla dodatkowo płatnych, dobrowolnych działań w ramach PROW.
