Działania wspierające ochronę środowiska w ramach Wspólnej Polityki Rolnej

Środowisko, klimat i innowacje to cele przekrojowe Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 (PROW). Każde z działań PROW zawiera rozwiązania wspierające realizację celów przekrojowych. Są działania, w ramach których ochrona środowiska jest wspierana jako element dodatkowy a także możemy wskazać działania, które zostały zaplanowane bezpośrednio jako działania wspierające ochronę środowiska.

Obecnie zbliżamy się do końca bieżącego okresu finansowania. Dotychczas proponowane rozwiązania w znacznym stopniu przyczyniły się do transformacji gospodarstw rolnych, podniesienia ich konkurencyjności oraz wdrożenia wielu rozwiązań sprzyjających ochronie środowiska i klimatu. W okresie programowania nowej Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) powstaje pytanie, czy będzie ona równie skutecznie realizowała założone cele środowiskowe i klimatyczne.

W przypadku operacji premiowych takich jak Restrukturyzacja małych gospodarstw czy też Premie dla młodych rolników działania wspierające ochronę środowiska są promowane poprzez określenie inwestycji związanych z ochroną środowiska. Beneficjenci tych działań decydując się na realizację inwestycji z tej listy otrzymują dodatkowe punkty rankingowe, co ułatwiało otrzymanie pomocy. Podobna lista działań prośrodowiskowych obowiązuje w działaniach inwestycyjnych, w szczególności w Modernizacji gospodarstw rolnych i pełni podobną funkcję.

Działania inwestycyjne na rzecz ochrony środowiska możemy podzielić na następujące grupy:
a) inwestycje związane z produkcją zwierzęcą – w tej grupie znajduje się szereg rozwiązań zapobiegających zanieczyszczeniu środowiska poprzez nawozy naturalne, rozwiązania wspierające lepsze wykorzystanie pasz czy też ograniczające zużycie wody i energii,
b) inwestycje w urządzenia wraz z oprogramowaniem wspierające proces podejmowania decyzji oraz prowadzenie gospodarstwa rolnego – czyli urządzenia wspierające wdrażanie w gospodarstwach rolnictwa precyzyjnego (urządzenia GPS, komputery sterujące precyzyjną dawką nawozów i środków ochrony itp.),
c) inwestycje w zakup opryskiwaczy – inwestycje mające na celu poprawę jakości i precyzji wykonywanych zabiegów środkami ochrony,
d) inwestycje w rolnicze stacje meteo,
e) inwestycje w maszyny do stosowania nawozów mineralnych – zakup precyzyjnych rozsiewaczy nawozów,
f) inwestycje w urządzenia do przechowywania i stosowania nawozów naturalnych – w szczególności zakup wozów asenizacyjnych wyposażonych w aplikatory, zakup rozrzutników obornika, budowa kompostowników czy też zakup aeratorów do wytwarzania kompostu,
g) zakup maszyn do uprawy gleby – w tej grupie znajdują się maszyny do uproszczonej oraz bezorkowej uprawy gleby,
h) zakup urządzeń wspomagających utrzymanie trwałych użytków zielonych,
i) zakup lub budowa urządzeń do przechowywania pasz objętościowych,
j) inwestycje w termomodernizację budynków lub wymianę pokryć z eternitu na budynkach służących do produkcji rolnej,
k) inwestycje służące pozyskaniu i zagospodarowaniu wody deszczowej oraz inwestycje w maszyny i urządzenia ograniczające skażenie w gospodarstwie rolnym (stanowiska do mycia opryskiwaczy, oczyszczalnie ścieków, piece na biomasę czy też instalacje fotowoltaiczne).

Tak szeroki zakres inwestycji związanych z ochroną środowiska oraz klimatu powoduje, że zarówno podstawowe działania premiowe jak i inwestycyjne w znacznym stopniu wspierają realizację celu przekrojowego związanego z ochroną środowiska.

Kolejnym działaniem wspierającym ochronę środowiska jest Wsparcie inwestycji w przetwarzanie produktów rolnych, obrót nimi lub ich rozwój. Podobnie jak w działaniu Modernizacja gospodarstw rolnych również w tym działaniu została określona lista inwestycji wspomagających ochronę środowiska, za realizację których beneficjent otrzymuje dodatkowe punkty. Wśród premiowanych działań inwestycyjnych są tam inwestycje związane z zagospodarowaniem odpadów, instalacja paneli fotowoltaicznych, wymiana źródeł ciepła, wymiana eternitowych pokryć dachowych, termomodernizacja budynków czy też produkcja biogazu.

Bardzo ważnym działaniem inwestycyjnym, bezpośrednio wspierających ochronę środowiska, są operacje typu Inwestycje mające na celu ochronę wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych. W ramach tego działania rolnicy mogą wnioskować o wsparcie inwestycji na zakup wozów asenizacyjnych oraz budowę płyt obornikowych i zbiorników na nawozy naturalne płynne. Inwestycja powinna być dostosowana do wielkości prowadzonej w gospodarstwie produkcji zwierzęcej. Maksymalna kwota pomocy wynosi 100 000 złotych, natomiast poziom dofinansowania wynosi 50% a w przypadku młodych rolników (osób poniżej 40 roku życia, prowadzących gospodarstwo krócej niż 5 lat) 60%.

PROW wspiera ochronę środowiska nie tylko poprzez działania premiowe czy inwestycyjne, ale również poprzez Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne (PRSK). W związku z kończącym się okresem finansowania PROW, w roku 2021 zostały wprowadzone zmiany, umożliwiające realizację niektórych działań programu tylko przez dwa lata.

Dotychczas w ramach PRSK rolnicy mogli korzystać z następujących pakietów:
Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone,
Pakiet 2. Ochrona gleb i wód,
Pakiet 3 Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych,
Pakiet 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000,
Pakiet 5. Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000,
Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie,
Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie.

Pakiety 1, 4 i 5 realizowane są w okresie 5 letnim, natomiast od 15 marca 2021 roku pakiety 2, 3, 6 i 7 realizowane są w okresie dwuletnim.

Ponadto od 2022 roku planowane jest wprowadzenie dodatkowych 2 pakietów:
a) Pakiet 8. Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk. Będzie to zobowiązanie realizowane na trwałych użytkach zielonych położonych poza obszarami Natura 2000.
b) Pakiet 9. Retencjonowanie wody.

Wprowadzenie Pakietu 8 rozszerzy ochronę cennych przyrodniczo trwałych użytków zielonych (TUZ) poza obszary Natura 2000. Celem tego pakietu jest promowanie ekstensywnego użytkowania łąk i pastwisk oraz zapobieganiu zaniechania rolniczego wykorzystania tego typu obszarów.

Pakiet 9 będzie mógł być realizowany tylko na tej powierzchni, na której jednocześnie realizowane są wybrane warianty z Pakietu 4 oraz Pakietu 5 (w tym wypadku do jednej powierzchni będą przysługiwały dwie płatności PRSK). Celem tego pakietu jest głównie poprawa gospodarki wodnej. Płatność będzie przysługiwała do działek, na których w danym roku była utrzymana woda powodująca zalanie lub podtopienie. Woda musi zalegać na działce przez co najmniej 12 kolejnych dni w okresie miedzy 1 maja a 30 września.

Wprowadzenie tego pakietu do PRSK będzie jednocześnie przygotowaniem do wdrożenia go później jako jednego z działań planowanych do realizacji pod nazwą EKOSCHEMATY. Działania te zostaną wdrożone najprawdopodobniej w 2023 roku w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2021-2027. Nowa WPR w kolejnym okresie programowania, podobnie jak PROW 2014-2020, zakłada wśród głównych celów wspieranie zrównoważonego rozwoju i wydajnego gospodarowania zasobami naturalnymi takimi jak woda, gleba i powietrze (cel 5 WPR) oraz ochronę różnorodności biologicznej (cel 6 WPR).

W ramach tak zwanych ekoschematów proponowanych jest 16 działań:
1. Obszary z roślinami miododajnymi
2. Ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt.
3. Międzyplony ozime/Wsiewki śródplonowe.
4. Opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia.
5. Zróżnicowana struktura upraw.
6. Wymieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godzin od aplikacji.
7. Stosowanie płynnych nawozów naturalnych innymi metodami niż rozbryzgowo.
8. Uproszczone systemy uprawy.
9. Utrzymanie zadrzewień śródpolnych
10. Utrzymanie systemów rolno-leśnych.
11. Retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych.
12. Przeznaczenie 7% powierzchni w gospodarstwie na obszary nieprodukcyjne.
13. Prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin.
14. Biologiczna ochrona upraw.
15. Rolnictwo ekologiczne.
16. Dobrostan zwierząt.

Pierwszy schemat będzie polegał na wysiewie mieszanki składającej się z co najmniej dwóch gatunków roślin miododajnych z określonej listy, zakazie prowadzenia produkcji rolnej (w tym zakaz wypasu i koszenia) w terminie do 31 sierpnia oraz nie stosowaniu środków ochrony roślin.

Drugie rozwiązanie będzie dotyczyło gospodarstw posiadających zwierzęta trawożerne w obsadzie od 0,3 Dużej Jednostki Przeliczeniowej/hektar do 2 DJP/ha. Wsparcie kierowane jest do gospodarstw prowadzących wypas lub wykorzystujących posiadane łąki kośne do żywienia zwierząt w gospodarstwie. Jest to jedno z dwóch działań planowanych do realizacji przez rolników w ramach PRSK jeszcze w 2022 roku.

Międzyplony oraz wsiewki śródplonowe dotychczas realizowane w ramach PRSK znajdą się wśród ekoschematów. Działanie to będzie zbliżone do dotychczasowego pakietu 2 Ochrona gleb i wód w ramach PRSK i będzie polegało na wykonaniu wsiewek roślin bobowatych drobnonasiennych lub mieszanek z udziałem roślin bobowatych drobnonasiennych w uprawę główną lub wysiewie międzyplonów ozimych w formie mieszanek utworzonych z co najmniej 2 gatunków roślin, w terminie do 1 października i utrzymywanych co najmniej do 15 lutego następnego roku (w okresie utrzymania międzyplonu ozimego dopuszcza się jego mulczowanie, jednak nie wcześniej niż po 15 listopada).

Kolejne działanie będzie polegało na przygotowaniu i stosowaniu planu nawożenia w oparciu o analizę gleby. Działanie będzie realizowane w dwóch wariantach – z wapnowaniem (w przypadku pH poniżej 5,5) oraz bez wapnowania. Wsparcie na wapnowanie będzie można uzyskać raz na cztery lata. Do przygotowania planu nawożenia będzie służyła przygotowana do tego celu aplikacja.

Zróżnicowanie struktury upraw będzie polegało na uprawie co najmniej 3 różnych gatunków upraw, przy czym:
a) co najmniej 20% w strukturze zasiewów będą stanowiły uprawy gatunków roślin mających pozytywny wpływ na bilans glebowej materii organicznej (m.in. rośliny bobowate) lub grunty na których nie jest prowadzona produkcja, ale na których dokonano zasiewu w celu podniesienia żyzności gleby i roślinność ta zostanie przyorana lub wymieszana z glebą w określonym terminie,
b) udział zbóż (w tym kukurydzy) nie przekroczy 65%,
c) udział upraw mający ujemny wpływ na bilans materii organicznej glebowej materii organicznej (m.in. okopowe) nie przekroczy 30%.

Działanie polegające na wymieszaniu obornika z glebą w ciągu 12 godzin od jego rozwiezienia po polu będzie trzeba udokumentować za pomocą zdjęcia wykonanego przy użyciu specjalnej aplikacji.

Kolejny ekoschemat, również związany z nawożeniem naturalnym, będzie wymagał aplikowania gnojówki lub gnojowicy za pomocą wozów asenizacyjnych wyposażonych w aplikatory doglebowe.

Schemat uproszczona uprawa gleby realizowany będzie w formie uprawy konserwującej bezorkowej lub uprawy pasowej, przy czym zabiegi uprawowe wykonywane są bez uprawy płużnej w zespole uprawek pożniwnych i przedsiewnych. Po zbiorze uprawy pozostawia się na polu całość resztek pożniwnych w formie mulczu.

Utrzymanie zadrzewień śródpolnych będzie polegało na utrzymaniu i pielęgnacji zadrzewień wykonanych w ramach poddziałania 8.1 w ramach PROW 2014-2020 (Zalesianie i tworzenie terenów zalesionych) lub w ramach interwencji „Tworzenie zadrzewień śródpolnych” realizowanej w ramach planowanej WPR.

Nowa WPR przewiduje promocję i dofinansowanie do zakładania systemów rolno-leśnych. Są to obszary na których drzewa lub krzewy są zintegrowane z uprawą rolną, to jest zarówno obszar z nasadzeniami drzew i krzewów, jak również grunt uprawiany pomiędzy nimi. Dofinansowana będzie powierzchnia gruntu rolno-leśnego założona w ramach planowanej interwencji „Zakładanie systemów rolno-leśnych”.

Retencjonowanie wody na TUZ to drugie działanie, które jest planowane do wdrożenia już w 2022 roku w ramach PRSK. W ramach WPR ekoschemat ten będzie możliwy do realizacji w połączeniu z dwoma innymi ekoschematami: ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt oraz ekoschematem Rolnictwo ekologiczne lub z określonymi pakietami/wariantami przyrodniczymi realizowanymi w ramach Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego.

Ekoschemat Przeznaczenie 7% powierzchni w gospodarstwie na obszary nieprodukcyjne będzie realizowany poprzez utrzymanie obszarów sprzyjających różnorodności biologicznej na poziomie 7% powierzchni gruntów ornych w gospodarstwie. Realizacja będzie możliwa za pomocą następujących obszarów nieprodukcyjnych: grunty ugorowane w tym ugory z roślinami miododajnymi, bez stosowania środków ochrony roślin, żywopłoty, pasy zadrzewione, zadrzewienia liniowe i pojedyncze drzewa, rowy, zagajniki śródpolne, oczka wodne, miedze śródpolne, strefy buforowe, pasy gruntów kwalifikujące się do płatności wzdłuż obrzeży lasu (bez produkcji), bez stosowania środków ochrony roślin, „luk skowronkowych” utworzonych w uprawach o określonych wymiarach. Do obliczania powierzchni ww. obszarów będą stosowane współczynniki konwersji i ważenia.

Kolejny schemat Prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin będzie polegał na prowadzeniu produkcji w oparciu o krajowy system jakości – Integrowana Produkcja Roślin. Spełnienie wymogu będzie weryfikowane na podstawie certyfikatu, podobnie jak ma to miejsce w rolnictwie ekologicznym.

Biologiczna ochrona upraw to ekoschemat pozwalający wdrożyć jedno z podstawowych założeń WPR, polegający na ograniczeniu stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Planuje się stworzenie listy preparatów biologicznych, dopuszczonych do stosowania w ramach tego ekoschematu.

Rolnictwo ekologiczne, podobnie jak dotychczas, będzie opierało się o prowadzenie produkcji rolnej zgodnie z przepisami określonymi m.in. w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 oraz w ustawie o rolnictwie ekologicznym. Nadal planuje się pozostawienie wymogu odpowiedniego przeznaczenie zbioru (między innymi do przetwórstwa, sprzedaży, przekazania do innych gospodarstw, żywienia zwierząt utrzymywanych w gospodarstwie) oraz obowiązek posiadania zwierząt w przypadku płatności do upraw paszowych na gruntach ornych oraz do trwałych użytków zielonych. Ponadto planuje się wprowadzić dodatkową premię za prowadzenie zrównoważonej produkcji roślinno-zwierzęcej, w przypadku obsady zwierząt w zakresie 0,5-1,5 DJP/ha. Dodatkowo, małe gospodarstwa z uprawami ekologicznymi o powierzchni użytków rolnych (UR) nie większej niż 10 ha mogą otrzymać wsparcie w ramach działania na uproszczonych zasadach – płatność do hektara jednakowej wysokości niezależnie od grupy upraw.

Ostatnim z ekoschematów jest dobrostan zwierząt. Działanie to będzie kontynuacją dotychczasowej formy wsparcia za spełnienie ponadnormatywnych warunków utrzymania zwierząt. Nowością będzie realizacja jednoroczna zobowiązania oraz wprowadzenie do płatności drobiu oraz koni. W przypadku drobiu będzie obowiązywała minimalna liczba posiadanych w gospodarstwie stanowisk: w przypadku kur niosek –– 350, w przypadku kurcząt brojlerów –– 500, w przypadku indyków utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa –– 100. Rolnik realizujący interwencję dotyczącą dobrostanu zwierząt po raz pierwszy w nowym okresie programowania zobowiązany będzie do odbycia szkolenia z zakresu metod ograniczających stosowanie antybiotyków.

Część działań zawartych obecnie w PRSK będzie realizowanych w ramach omówionych ekoschematów. Zakłada się również kontynuację, a także wprowadzenie nowych działań rolnośrodowiskowych. Od 2023 roku planuje się realizować następujące pakiety:
a) Ochrona cennych siedlisk i zagrożonych gatunków na obszarach Natura 2000,
b) Ochrona cennych siedlisk i zagrożonych gatunków poza obszarami Natura 2000,
c) Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000,
d) Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych,
e) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie,
f) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie,
g) Wieloletnie pasy kwietne.

Wieloletnie pasy kwietne to zupełnie nowe działanie. Będzie polegało na założeniu i utrzymania pasów kwietnych o określonej szerokości, obsianych wielogatunkową mieszanką roślin rocznych i wieloletnich Wykonanie odpowiednich zabiegów, na przykład koszenie i zakazie stosowania środków ochrony roślin. Minimalna powierzchnia działki z założonym pasem kwietnym powinna wynosić 0,1 ha.

W ramach WPR zaplanowano również inwestycje przyczyniające się do ochrony środowiska i klimatu. W ramach celu 4 planowana jest interwencja Inwestycje w gospodarstwach rolnych w zakresie Odnawialnych Źródeł Energii (OZE) i poprawy efektywności energetycznej. Inwestycje będą realizowane w dwóch obszarach. Pierwszy obszar będzie dotyczył OZE, z wykorzystaniem energii wody, biogazu lub biomasy a także magazynów energii. Wysokość wsparcia w tym obszarze ma wynosić do 1,5 mln zł a poziom wsparcia 65% lub 75% w przypadku inwestycji zbiorowych. Drugi obszar inwestycji dotyczy poprawy efektywności energetycznej budynków służących do produkcji rolnej (termomodernizacja, odzysk ciepła, energooszczędne oświetlenie). Wysokość wsparcia dla tych inwestycji będzie wynosił 100 000 zł, intensywność pomocy na tym samym poziomie jak w pierwszym obszarze.

Drugą interwencją związaną z ochroną środowiska w ramach przyszłej WPR będą Inwestycje przyczyniające się do ochrony środowiska i klimatu (cel 5 WPR). W ramach tej interwencji, w obszarze skierowanym do rolników, mają znaleźć się inwestycje związane z niskoemisyjną aplikacją nawozów, precyzyjnym stosowaniem środków ochrony roślin, uprawą bezorkową, zagospodarowaniem wody deszczowej, czy też instalacjami do powtórnego obiegu wody. Interwencja ta ma wspierać również budowę i modernizację budynków pod kątem adaptacji do niekorzystnych warunków pogodowych, budowy wiat dla zwierząt, wodopojów, instalacji wentylacyjnych lub obniżających temperaturę. Prawdopodobnie w katalogu inwestycji znajdą się również te związane z budową urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych. Przewiduje się również wsparcie inwestycji w stanowiska do mycia opryskiwaczy i utylizacji resztek cieczy użytkowej, zakup filtrów i biofiltrów, infrastrukturę przeciwgradową oraz w rozwiązania przeciwprzymrozkowe. Drugim obszarem w ramach tego działania będzie wsparcie dla spółek wodnych w zakresie wsparcia kosztów przebudowy istniejących urządzeń melioracyjnych odwadniających lub nawadniająco-odwadniających (rowy melioracyjne, zastawki, przepusty). Warto zaznaczyć, że w przypadku tej interwencji ważną rolę do odegrania będą miały Lokalne Partnerstwa Wodne (LPW), z którymi powinny współpracować spółki wodne ubiegające się o pomoc. Wysokość pomocy dla inwestycji realizowanych przez rolników lub grupy rolników będzie wynosiła 200 000 zł a dla spółek wodnych 1 mln zł. Poziom wsparcia ma taki sam i wynosić 75 %.

Obok interwencji dedykowanych inwestycjom bezpośrednio związanym z ochroną środowiska nowa WPR przewiduje także działania związane z modernizacją gospodarstw rolnych, powiązane z ochroną środowiska. Interwencja w ramach celu 2: Inwestycje w gospodarstwach rolnych zwiększające konkurencyjność przewiduje dwa obszary inwestycji. Pierwszy obszar związany jest z inwestycjami budowlanymi z ukierunkowaniem na inwestycje ograniczające szkodliwy wpływ rolnictwa na środowisko, niskoemisyjnymi czy też energooszczędnymi. Drugi obszar dedykowany jest rolnictwu ekologicznemu. Wysokość wsparcia dla inwestycji budowlanych ma wynosić 1 mln zł, dla inwestycji związanych z zakupem maszyn 200 000 zł. Poziom wsparcia przewidywany jest na poziomie 40%, a dla inwestycji realizowanych przez młodych rolników na poziomie 50%.

Obecnie Rada Ministrów przyjęła uchwałę w sprawie przyjęcia ostatecznej wersji projektu Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027, przedłożoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Dokument ten będzie stanowił podstawę ubiegania się przez Polskę o środki finansowe z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG) oraz z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). WPR na lata 2023-2027 w dużym zakresie wspiera założenia Zielonego Ładu, stąd wszystkie działania skierowane dla rolnictwa i obszarów wiejskich nakierowane są na ochronę środowiska i klimatu. Porównując dotychczasowe działania w ramach PROW z planowanymi działaniami w kolejnej perspektywie finansowej można dostrzec wzmocnienie działań prośrodowiskowych z jednoczesnym zmniejszeniem intensywności działań związanych ze wzrostem konkurencyjności oraz szeroko rozumianą modernizacją gospodarstw rolnych. W ramach inwestycji w gospodarstwach rolnych zwiększających ich konkurencyjność (działanie mające zastąpić Modernizację gospodarstw rolnych) zaproponowane zostało wsparcie w formie gwarancji kredytowych z dotacjami na spłatę odsetek. Skuteczność tego instrumentu będzie w znacznym stopniu zależało od szczegółowych rozwiązań przyjętych przy wdrażaniu tej formy pomocy.

Jarosław Cieśla