Bóbr - wróg czy przyjaciel rolnika?
Każdemu z nas bobry kojarzą się z tamami, które powstają na leśnych zbiornikach wodnych. Budowle tych gryzoni stanowią naturalny przykład retencji wody, jednak nie zawsze jest to korzystne dla rolnika. Jak zatem współpracować z bobrami?
Bobry są ssakami, należącymi do rzędu gryzoni. Na świecie występują dwa gatunki bobrów: bór europejski (Castor fiber), nazywany również rzecznym, zasiedlający Europę i Azję oraz bóbr kanadyjski (Castor canadensis) zamieszkujący obszar Ameryki Północnej i Południowej oraz część Rosji i Skandynawii.
Charakterystyka bobra
Bóbr europejski to największy gryzoń na obszarze Euroazji. Jest zwierzęciem ziemnowodnym o krępej, opływowej budowie ciała zakończonej charakterystycznym dużym spłaszczonym ogonem. Bobry europejskie są zwierzętami długowiecznymi i w naturalnych warunkach mogą żyć do 30 lat. Zdolność reprodukcyjna przypada pomiędzy 3-4 a 10 rokiem życia. Bóbr jest zwinnym i szybkim pływakiem, dzięki naprzemiennym ruchom tylnych kończyn zaopatrzonych w błonę służącą do pływania. U tego gatunku występuje szereg adaptacji fizjologicznych umożliwiających przebywanie pod wodą nawet do 15 minut.
Bobry poświęcają bardzo dużo czasu pielęgnacji futra. Toaleta futra pełni bardzo ważną rolę w ich życiu, a jej zaniedbanie może wywołać szereg chorób. Po wynurzeniu i otrząśnięciu się z wody, bóbr siada z odrzuconym na bok ogonem w płytkiej wodzie lub na brzegu i przednimi łapami masuje brzuch, przedramiona, uda i nasadę ogona wykonując powolne i symetryczne ruchy.
Bobry aktywne są głównie nocą, a egzystencję w tej porze doby umożliwiają im bardzo dobrze rozwinięte zmysły węchu, dotyku i słuchu. Bobry znaczą zajmowane terytorium „strojem bobrowym” (castoreum), który zawiera wszelkie niezbędne informacje dotyczące składu rodziny, płci, wieku oraz stanu zdrowia osobnika. Bobry składają castoreum na kilku lub kilkudziesięciu kopczykach o wysokości około 10 centymetrów.
Jak wspomniano, największą aktywność bobry wykazują nocą. W ciągu dnia śpią, odpoczywają, pielęgnują futro lub szlifują zęby. Bobry opuszczają żeremia lub nory na ogół o zmroku. Nocą całe rodziny żerują, a jest to także czas na zabawy z młodymi osobnikami. W nocy dorosłe osobniki budują tamy i żeremia, kopią nory oraz oznaczają terytorium. W okresie jesieni noce spędzają głównie na intensywnym żerowaniu, magazynowaniu pokarmu, naprawie i rozbudowie żeremi oraz nor mieszkalnych, przygotowując je do nadchodzącej zimy.
Bobry są monogamiczne, jednak po utracie partnera tworzą nowe pary. Gody na ogół odbywają się w drugiej i trzeciej dekadzie stycznia. W trakcie godów zachowanie bobrów jest niespokojne i głośne. Do kopulacji dochodzi w wodzie, najczęściej nocą lub późnym wieczorem. Bobry nie zapadają w sen zimowy. Przed zima muszą się odpowiednio zabezpieczyć i zgromadzić w organizmie zapas tłuszczu. Żer z przygotowanych jesienią magazynów wciągany jest do nor, a objedzone resztki usuwane są na zewnątrz do wody lub wypychane na powierzchnie. Jedynie w cieplejsze dni ssaki te opuszczają jesienno-zimowe schronienie i wypływają na powierzchnię.
Bobry są roślinożercami, jedzą rośliny prawie wszystkich gatunków wodnych oraz rosnących przy brzegach wód. Ustalono, że jadłospis bobra jest różnorodny i w różnych uwarunkowaniach środowiskowych i terytorialnych łącznie składa się z ponad 200 gatunków roślin zielnych i 100 gatunków drzewiastych.
Późną jesienią, kiedy wegetacja roślin ustaje i zaczyna brakować roślin zielnych, bobry ścinają drzewa i krzewy. Ze ściętych drzew bobry zjadają listki, cienkie gałęzie oraz łyko i korę. Pozostałe części drzew nie stanowią dla nich pokarmu i zwierzęta te wykorzystują je jako materiał budulcowy do konstruowania swoich tam i żeremi.
Bobry – leśni budowniczy
W świecie zwierząt działalność inżynieryjną bobrów uznaje się za wyjątkową. Budowle bobrów są bardzo trwałe, a optymalnie przygotowane stanowiska tych ssaków mogą być wykorzystywane wielokrotnie przez kolejne pokolenia. Kryjówkami i „domostwami” bobrów w zależności od ukształtowania terenu są żeremia lub nory.
W celu zapewnienia stałego i podwyższonego poziomu wody, bobry na płytkich ciekach budują tamy. Dzięki takim budowlom wodnym zostaje spiętrzona woda, która umożliwia ukrycie podwodnych wejść do żeremi lub nor. Tamy bobrowe zbudowane są z podobnych materiałów co żeremia, a zdarza się również, że w całości zbudowane są z kamieni.
Bobry budują tamy całymi rodzinami. Niektóre osobniki ścinają drzewa i oddzielają gałęzie, podczas gdy w tym samym czasie inne przytwierdzają dostarczony materiał budulcowy do dna i brzegu cieku. Tamy są bardzo szczelne, a wszelkie uszkodzenia są szybko i sprawnie naprawiane. W wyniku spiętrzenia wody przez tamę na cieku następuje cofanie się wody i jej zatrzymywanie. W ten sposób powstaje specyficzny zbiornik wodny określany mianem „stawu bobrowego”, który w zależności od ukształtowania terenu i wysokości skarp cieku, może zajmować powierzchnie nawet kilku hektarów. W przypadku wyeksploatowania bazy pokarmowej bobry powiększają tamy lub budują kolejne w systemie kaskadowym, zwiększając tym samym areał zalanej powierzchni, która pozwala tym zwierzętom na bezpieczne poszukiwanie kolejnych baz pokarmowych.
Wpływ bobrów na środowisko
Funkcjonowanie bobra w środowisku powoduje, iż przekształcaniu ulega krajobraz obszarów siedlisk hydrogenicznych, to jest takich, gdzie istotnym komponentem środowiska jest woda. Współwystępowanie człowieka korzystającego ze środowiska przyrodniczego oraz bobra, przystosowującego warunki środowiska dla swoich potrzeb życiowych występowało od czasu gdy człowiek zaczął prowadzić gospodarkę i świadomie przekształcać środowisko dla swoich potrzeb życiowych.
W zależności od kontekstu wynikającego z warunków i potrzeb gospodarowania, a także rozumienia potrzeb środowiska bóbr traktowany był i jest jako gatunek pożyteczny, neutralny, a niekiedy niepożądany. Stąd określenie tego, w jaki sposób jest postrzegane przez człowieka kształtowanie środowiska przez bobra oraz jaki ma być stosunek człowieka do siedlisk i populacji bobrów stanowi wypadkową różnych potrzeb ludzkich oraz wiedzy dotyczącej wymagań środowiska przyrodniczego.
Bobry, bez wątpienia, wywierają ogromny wpływ na środowisko życia roślin i zwierząt. Występowanie bobrów na danym terenie sprzyja zwiększeniu bioróżnorodności i poprawie stanu ochrony gatunków i siedlisk zależnych od wód.
Oddziaływanie bobrów z jednej strony ogranicza skutki negatywnych zmian antropogenicznych (między innymi niewłaściwych rozwiązań melioracyjnych), natomiast z drugiej strony niweluje i osłabia efekt obserwowanego na terenie naszego kraju niedoboru wody.
Renaturalizacja cieków wodnych dokonywana przez bobry, w sposób długofalowy zmienia strukturę przestrzenną i gatunkową roślinności na terenie oddziaływania zwiększonego uwilgotnienia gleby. Metamorfoza szaty roślinnej wpływa na wzbogacenie potencjalnej bazy żerowej dla wszystkich gatunków zwierząt roślinno- i wszystkożernych. W zależności od miejsca, spotkamy inne ptaki na rozlewiskach wśród łąk i nieużytków, a inne w podtopionych drzewostanach. Na to, jakie ptaki występują w siedliskach bobrów ma znaczenie czas, przez który te duże gryzonie tam występują, a tym samym jak znacznie zostały przekształcone siedliska i jaka wykształciła się roślinność w wyniku ich działalności. Część gatunków ptaków może wykorzystywać siedliska stworzone przez bobry jako miejsca lęgowe i wodzenia młodych, a inne jako przystanki na odpoczynek i żerowanie w czasie wiosennych i jesiennych przelotów.
Konflikt z rolnikiem
Pomimo pozytywnej roli bobra w kształtowaniu bioróżnorodności, niestety wielokrotnie powstaje konflikt na linii człowiek-bóbr. Negatywna rola tych największych gryzoni przede wszystkim wiąże się z zalania użytków rolnych, uszkodzeniami gruntów w wyniku kopania nor a także ściętymi drzewami, w tym owocowymi.
Jednakże dzięki możliwości zastosowania działań zabezpieczających oraz minimalizujących, na przykład poprzez zastosowanie rur przelewowych przez tamy, ogrodzenie siatką metalową drzew oraz zabezpieczenie za jej pomocą skarp gruntów, negatywna działalność bobrów dla gospodarki człowieka umożliwia współistnienie i tolerowanie się nawzajem.
Coraz częściej mówi się o tym, że retencja wody, czyli zatrzymywanie jej i spowalnianie spływu, to najskuteczniejsze narzędzie walki z powodziami i suszą. A to właśnie bobry są prawdziwymi mistrzami retencji. Warto skorzystać z ich obecności i pracy, a jednocześnie ograniczyć negatywne konsekwencje ich działalności.
Rolnicy mają możliwość otrzymania zadośćuczynienia za tereny, na których powstają rozlewiska bobrowe. Procedurę uzyskiwania odszkodowania należy rozpocząć od złożenia stosownego wniosku do regionalnego dyrektora ochrony środowiska lub dyrektora parku narodowego (gdy szkoda wystąpiła na obszarze parku narodowego). Rolnicy mogą również skorzystać z nowego działania rolno-środowiskowo-klimatycznego „Retencjonowanie wody”. Pomoc w ramach pakietu ma stanowić rekompensatę strat spowodowanych utrzymywaniem wody na trwałych użytkach zielonych w okresie wegetacyjnym.
Jednak nie wszędzie możemy skorzystać z tego pakietu. Warunkiem jest, aby powierzchnia, na której realizowane będzie zobowiązanie w ramach „Retencjonowania wody” była również w wybranych wariantach Pakietu 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000 lub w wybranych wariantach Pakietu 5. Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000 lub Pakietu 8. Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk. Płatność w ramach tego pakietu przysługiwała będzie do działek rolnych, na których w danym roku, przez co najmniej 12 dni w okresie między 1 maja a 30 września była utrzymywana woda powodująca zalanie lub podtopienie. Będzie to stwierdzane na podstawie danych udostępnianych Agencji przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNiG) i uzyskiwanych z wykorzystaniem monitoringu satelitarnego. Stawka płatności to 260 złotych za hektar.
Rolnictwo, jak żadna inna dziedzina, nieodłącznie związane jest z naturą, która często przypomina nam, że nigdy nie będziemy w stanie w pełni jej sobie podporządkować. Jak widzimy, medal zawsze ma dwie strony i trudno jednoznacznie zdecydować, czy bobry są przyjaciółmi czy wrogami człowieka.
