Orzechy laskowe w ogródku. Sadzenie plantacji leszczyny
Poszukując dodatkowego źródła dochodu z gospodarstwa rolnego, warto zainteresować się uprawą leszczyny pospolitej, czyli orzecha laskowego (Corylus avelana). Liczba plantacji leszczyny w Polsce jest mała, a głównym dostawcą i producentem orzechów laskowych są Hiszpania, Włochy, Turcja czy Francja. Założenie własnej plantacji wymaga czasu i pracy, ale może być bardzo opłacalne.
Leszczyna należy do rodziny leszczynowatych (Corylaceae) i można spotkać ją dziko rosnącą w Europie, Ameryce Północnej i Azji. W Polsce występuje tylko jeden z 30. wyróżnionych przez botaników gatunków, czyli wspomniana wcześniej leszczyna pospolita. Porasta najczęściej zręby i obrzeża lasów, często tworząc podszyt w widnych lasach liściastych i mieszanych.
Orzechy – najcenniejszy owoc leszczyny
Dojrzałe orzechy są ulubionym i pożywnym pokarmem nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierząt. Doskonałym przykładem jest wiewiórka, dla której orzechy stanowią podstawowy składnik pożywienia. Zjadane są one też przez niedźwiedzie, myszy, dziki oraz ptaki, między innymi dzięcioły i sójki.
Warto w tym miejscu przytoczyć wartości odżywcze jakie posiada orzech laskowy. Otóż jadalne jądro dojrzałego orzecha jest bogatym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych: oleinowego i linolowego. Spożywanie orzechów obniża ilość cholesterolu we krwi i profilaktycznie zapobiega miażdżycy dzięki przeciwzakrzepowemu działaniu.
Badania wykazały, że leszczyna uprawiana w chłodniejszym klimacie ma dwukrotnie wyższą zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych od tych, które rosną w cieplejszych krajach. Owoce leszczyny zawierają dobroczynnie wpływający na koncentrację i pamięć fosfor oraz są bogatym źródłem jednego z najsilniejszych antyoksydantów, czyli witaminy E. Spożycie 100 gramów orzechów pokrywa czterodniowe zapotrzebowanie organizmu na tę witaminę.
Leszczyna dostarcza obfitego opadu listowia, co użyźnia glebę i nie dopuszcza do jej zachwaszczenia. Jest też ważnym składnikiem biocenozy, bo umożliwia ptakom gnieżdżenie się. Z drewna leszczyny można wykonywać różne drobne przedmioty użyteczności codziennej, co czyni ją przydatną gospodarczo.
Przygotowanie do uprawy
Do uprawy na owoce stosuje się formy hodowlane, które pochodzą z trzech gatunków: leszczyny pospolitej (Corylus avelana), leszczyny pontyjskiej (Corylus pontica) i leszczyny długookrywowej (Corylus tubulosa).
Przygotowując się do założenia plantacji leszczyny, należy poznać jej podstawowe wymagania glebowe, pokarmowe i klimatyczne, a także przebieg wegetacji. Leszczyna może dorastać w zależności od odmiany nawet do 8 metrów. Ponadto jest rośliną żywotną, może dożyć do 60 lat i wytwarza silne odrosty korzeniowe. Zaczyna bardzo wcześnie wegetację - przy łagodnej zimie kwiaty pojawiają się już w lutym, a najpóźniej w kwietniu. Owoców można spodziewać się już od lipca, a pierwsze owocowanie przypada 3-4 lata od posadzenia.
W Polsce na Lubelszczyźnie zlokalizowane jest 42% powierzchni uprawy krajowej orzecha laskowego, poza tym najwięcej plantacji znajduje się w województwie podkarpackim, małopolskim, łódzkim, mazowieckim i świętokrzyskim. Sumując powierzchnie wszystkich plantacji w kraju, uprawa leszczyny zajmuje około 2000 hektarów. W zależności od warunków atmosferycznych, odmiany i przeprowadzonych zabiegów pielęgnacyjnych, na leszczynie można spodziewać się różnych plonów, które oscylują od kilkuset kilogramów do nawet 3 ton z jednego hektara.
Duży wpływ na plonowanie, a w następstwie zyski z produkcji, ma również ilość nasadzeń. Dla przykładu, rozstawa o wymiarach 5x4 metra, czyli około 500 drzew, szacunkowo daje około 1 tony plonu. Z kolei rozstawa o wymiarach 5x2 metra, czyli około 1000 drzew, powinna wynieść około 3 ton z hektara szacowanego plonu w 6. roku uprawy.
Warunki uprawy – temperatura, gleba, położenie
Niestety, większe zagęszczenie drzew wiąże się z umiejętnym ich formowaniem, cięciem prześwietlającym oraz niezmiernie ważną ochroną przed szkodnikami i chorobami. Planując założenie plantacji należy wziąć pod uwagę szereg czynników. Najistotniejszą kwestią jest to, aby na danym obszarze nie występowały zimowe ocieplenia lub trwały krótko.
Leszczyna bardzo szybko kończy okres spoczynku i wahania temperatury mogą uszkodzić kwiatostany męskie (bazie), co uniemożliwi uwolnienie pyłku w okresie kwitnienia drzewa. W celu ułatwiania pielęgnacji i mechanicznej uprawy preferowane są tereny płaskie lub nieznaczne wzniesienia. Unikać należy terenów w pobliżu zbiorników wodnych (ryzyko zastoisk mrozowych) oraz południowych zboczy. Pomimo wymienionych zaleceń, leszczyna sama w sobie jest wytrzymała na spadki temperatury nawet poniżej -25 stopni Celsjusza.
W Polsce większość gleb spełnia warunki do uprawy orzechów laskowych poza glebami piaszczystymi, nieprzepuszczalnymi i o wysokim poziomie wody gruntowej. Warto zainwestować czas i pracę w odpowiednie przygotowanie podłoża, aby uzyskać optymalne plony i zdrowotność rośliny.
Zaleca się sadzenie plantacji w sezonie poprzedzającym, aby odczyn gleby doprowadzić do najodpowiedniejszego dla leszczyny pH, które oscyluje pomiędzy 6,8 -7,2. Warto jednak taką czynność oprzeć na wykonanych badaniach w Stacji Chemiczno-Rolniczej.
Na glebach cięższych rekomenduje się tlenek wapnia, a na glebach lżejszych węglan wapnia. Orka zimowa i pozostawienie gleby w ostrej skibie, to również zabieg pożądany. Przygotowując podłoże można uprawiać rośliny okopowe na oborniku z dodatkiem nawozów mineralnych lub rośliny na zielony nawóz (facelia, gryka, gorczyca, zboża, bobowate). Wzbogaci to przyszłe stanowisko w bezcenną próchnicę.
Preferowany termin nowych nasadzeń to pierwsza połowa listopada, bowiem wtedy drzewka lepiej się przyjmują. Zdrowa sadzonka powinna mieć 1,0 – 1,2 metra wysokości, gładki pień, rozwinięty system korzeniowy i kilka pędów w koronie. W przypadku wcześniejszego opadu śniegu lub zamarznięciu gleby, leszczynę można posadzić wiosną po przeschnięciu podłoża.
Bardzo ważną informacją jest, aby nie sadzić młodych roślin za głęboko, ponieważ może to poskutkować zmniejszeniem tempa wzrostu nawet kilka lat po posadzeniu. Przy zakupie materiału szkółkarskiego należy zwrócić uwagę, aby pochodził on z certyfikowanych szkółek, co zniweluje ryzyko nabycia roślin uzyskanych na drodze generatywnej, które nie powtarzają już cech roślin matecznych.
Planując nasadzenie najlepiej zakładać plantację z kilku odmian, które będą się wzajemnie zapylały, ponieważ leszczyna jest obcopylna. Aby ułatwić mechaniczny zbiór orzechów, rzędy powinny być obsadzone jedną odmianą. Różny termin zbioru poszczególnych gatunków również przemawia za tym, aby nie łączyć kilku odmian w jednym rzędzie.
Leszczyna reaguje spadkiem plonu na zbytnie zagęszczenie i zacienienie, dlatego zaleca się uprawę na jeden pień, co gwarantuje prawidłowy kształt korony otwarty na światło. Koniecznym zabiegiem jest również usuwanie odrostów korzeniowych. Najważniejszym cięciem jest cięcie po posadzeniu, ale warto pamiętać, że każdorazowy zabieg kształtowania korony opóźnia wzejście w owocowanie i zmniejsza plon.
Odmiany leszczyny w Polsce
Leszczyna należy do roślin, którą bardzo łatwo rozmnożyć. Praktykuje się często rozmnażanie przez kopczykowanie lub odkłady, czyli przyginanie do ziemi pędów, które po ukorzenieniu stanowią samodzielną roślinę.
Najczęściej spotykane odmiany w Polsce: a) Barceloński – jedna z najplenniejszych i o dużych orzechach, dość odporna na choroby i mróz. Owocowanie zaczyna w pierwszej połowie września. b) Kataloński – owoce świetnej jakości, migdałowy smak, owoców można spodziewać się w połowie września. c) Olbrzymi z Halle – wytwarza orzechy o rozmiarach 2,8 centymetra wysokości do 2,5 centymetra szerokości, plenna, ale wymaga gleb żyznych. d) Cosford – jest świetnym zapylaczem, regularnie plonuje w drugiej połowie września, potrzebuje osłoniętego terenu i ciepłego klimatu. e) Syrena - o walorze stanowi umiejętność samozapylenia, jest też gwarantem zaowocowania innych leszczyn znajdujących się w pobliżu, plonuje pod koniec września. f) Nottingham – owocuje obficie, orzechy są słodkie. Rośnie dość słabo i wymaga żyznych gleb, dlatego najlepiej nadaje się do ogródków działkowych. Dojrzałość owoców przypada na przełom sierpnia i września.
Znane są również gatunki leszczyny, które można uprawiać w ogrodach ze względów dekoracyjnych, wykorzystując różnice w sile wzrostu, kolorów liści, pokroju, wielkością owoców i odpornością na choroby czy szkodniki. Przykładem jest odmiana leszczyny pospolitej ‘Contorta’ o powyginanych pędach oraz odmiana ‘Aurea’ o złotożółtych pędach i liściach.
Na plantacjach wielkopowierzchniowych zbiór odbywa się mechanicznie, na mniejszych obszarach orzechy zbiera się ręcznie przez otrząsanie ich nad matami. Zbiory odbywają się kilkukrotnie w trakcie sezonu, co jest spowodowane nierównomiernym dojrzewaniem owoców. Aby utrzymać trwałość orzechów, zaraz po zbiorze należy je wysuszyć.
Zagrożenia dla plantacji
Niestety leszczyna bywa atakowana przez takie szkodniki, jak: stonkowiec orzechowiec (sprawca robaczywienia), misecznik śliwowy, wielkopąkowiec leszczynowy, niektóre gatunki mszyc i przędziorków oraz susówka leszczynowa, która powoduje dziury w liściach. Najgroźniejszą chorobą orzecha laskowego jest monilioza leszczynowa, ponieważ nie ma zarejestrowanych środków chemicznych do jej zwalczania. W celu zminimalizowania ryzyka tej choroby zaleca się unikanie nadmiernego zagęszczenia krzewów, regularne cięcia sanitarne, a także sadzenie odmian odporniejszych na tę chorobę, jak na przykład Kataloński. Inne choroby atakujące leszczynę to mączniak prawdziwy i plamistość liści leszczyny.
Zagrożeniem dla owocowania bywają wiosenne przymrozki. Kwiaty męskie są bardziej wrażliwe na spadki temperatur i bywają uszkadzane, co przekłada się na niedostateczną ilość pyłku do zapylenia kwiatów żeńskich. W takim przypadku konieczne jest zastosowanie sztucznego zapylenia wykorzystując pylące pędy leszczyny ustawiając je w naczyniu z wodą co kilkanaście metrów w rzędzie plantacji. Siła wiatru roznosi pyłek na odległość około 100 metrów.
Podejmując się uprawy orzechów laskowych, warto przekalkulować opłacalność uprawy i wziąć pod uwagę nie tylko swoje umiejętności, zasoby ziemi i wiedzę, ale między innymi takie koszty, jak nakłady na zakup sadzonek, pestycydy, mechanizację, pracę własną i najemną, ewentualne ogrodzenie, przechowywanie oraz inne koszty ogólnogospodarcze. Kluczowy jest również rynek zbytu. Opłacalne jest podpisanie umowy na dostawy orzechów laskowych do cukierni lub sprzedaż bezpośrednią poprzez rynki hurtowe. Wysoką cenę można uzyskać sprzedając już wyłuskane orzechy laskowe.
Opłacalność uprawy orzechów zależy od wielu czynników i nie od razu przynosi zyski. Na chwilę obecną rolnicy nie mogą liczyć na dodatkowe dopłaty obszarowe do tego typu plantacji, a jedynie na ogólnie obowiązujące stawki płatności obszarowych. Ceny rynkowe w sprzedaży hurtowej w roku 2021 oscylowały w granicach 10-11zł za kilogram orzechów niełuskanych. Wiele źródeł podaje, że jest to gałąź rolnictwa niszowa, ale z przyszłością i może stanowić dobre źródło dywersyfikacji upraw w gospodarstwie rolnym i dodatkowych dochodów.
Dorota Witek
